Velayet, küçüklerin ve istisnai durumlarda kısıtlıların bakım ve korunmalarının sağlanması için anne ve babanın sahip olduğu yükümlülük ve hakların tümüne verilen isimdir. Velayet, sadece anneye ve babaya verilen yetkileri değil aynı zamanda belirli yükümlülükleri de kapsayan bir kavramdır. Velayet hakkına sahip olabilmek için soybağının da kurulmuş olması gereklidir. Eğer anne ve baba çocuk ana rahmine düştüğü sırada veya çocuk doğduğu sırada evli ise velayet ortaktır. Evliliğin sona ermesinden itibaren ilk 300 gün içerisinde doğan çocuk evlilik içinde ana rahmine düşmüş sayıldığı için kocanın nüfusuna kaydedilir. Bu durumda çocuk evlilik içinde ana rahmine düştüğü için davacı, kocanın baba olmadığını ispatlamak zorundadır.
Çocuk evlilik dışında doğduysa Türk Medeni Kanunu’nun 337. maddesi uyarınca velayet anaya aittir. Her durumda annesi ve çocuğu arasındaki soybağı doğumla kurulur ve bu yüzden anneyle kurulacak soybağında çocuğun evlilik disi olup olmamasının etkisi yoktur. Bu nedenle annenin çocuğun velayetini üstüne almak için hakim kararına ihtiyacı yoktur, çocuğun doğması annesi ile arasındaki soybağının kurulması icin tek başına yeterlidir. Anne ve babanın evli olmadığı durumda çocuk annenin soyadını taşır. Ancak anne küçük, kısıtlı veya ölmüşse hakim çocuğun menfaatine göre velayeti babaya verir. Eğer baba hukuken tespit edilmemişse çocuğa vasi atanır.
Çocuk ile baba arasında soybağı çocuğun annesi ile evlenirse, çocuğu tanırsa veya hakim karar verirse kurulur. Aynı zamanda evlat edinme ile de baba ve evlilik dışı çocuk arasında soybağı kurulabilir.
- Evlilik
Eğer evlilik dışında doğmuş olan çocuğun annesi ve babası sonradan birbirleriyle evlenirse bu çocuk için evlilik içinde doğan çocuklara ilişkin hükümler geçerli olur ve evlilik nedeniyle soybağı iliskisi kurulmuş olur. Bu evlilik Türk Medeni Kanunu hükümlerince yasal olmak zorundadır. Evlenme sırasında veya evlendikten sonra eşler evlilik dışı doğmuş olan çocuklarını yerleşim yerlerindeki veya evlendikleri yerdeki nüfus müdürlüğüne bildirmelidir. Yapılacak olan bu bildirim kurucu değil, açıklayıcı niteliktedir. Evlenme tarihinden itibaren velayet hakkı anne ve baba tarafından ortak kullanılır. Evlilik dışı doğmuş çocuğun anne ve babası evlenince herhangi bir işleme gerek kalmadan çocuğun nesebi düzeltilir.
- Tanıma
Tanıma baba tarafından bizzat yapılmalıdır çünkü kisiye bağlı bir haktır. Babanın tanıma yapabilmesi için nüfus memuruna veya mahkemeye yazılı başvuruda bulunması gerekir. Ayrıca resmi senet veya vasiyetnamesinde yapabileceği beyanla da tanıma olur. Babanın çocuğunu tanıyabilmesi için çocuğun halihazırda başka bir erkek ile soybağının bulunmaması gerekir. Tanıma, babanın ve çocuğunun kayıtlı bulundukları nüfus memurluklarına bildirilir. Bu tanıma nüfus memurluğu tarafından çocuğa, annesine ve eğer çocuk vesayet altındaysa vesayet makamına bildirilir.
- Babalık Hükmü
Evlilik dışı doğmuş olan çocuğunu kendi rızasıyla tanımayan babaya karşı bu dava açılır. Çocuğun evlilik dışı doğduğu durumlarda baba babalık davası açamaz, anne babalık davası açabilir. Bununla birlikte çocuk da reşit olduktan sonra babasına karşı babalık davası açabilir. Yani, evlilik dışı doğmuş çocuk ve babası arasındaki soybağının mahkeceme belirlenmesini sadece çocuk ve annesi isteyebilir. Açılacak olan bu dava sadece babaya karşıdır, baba ölmüş ise dava babanın mirasçılarına karşı açılır. Babalık davası anne tarafından açılmışsa kayyıma ihbar edilmelidir. Bu dava evlilik dışı çocuğun doğumundan önce açılabildiği gibi sonra da açılabilir. Annenin dava hakkı doğumdan sonra bir yıl geçince düşer, ancak bu bir yıllık süre sonrasında gecikmeyi haklı kılacak sebepler var ise sebebin ortadan kalkmasından başlayarak bir ay içinde dava açılabilir. Mahkeme tarafından babalık davasının kabulüne karar verilirse baba ile evlilik dışı doğmuş olan çocuğu arasında soybağı ilişkisi kurulmuş olur.
Evlilik dışı doğmuş olan çocukla babası arasında tanıma veya babalık hükmü sonucunda soybağı kurulduğu durumlarda babaya velayet hakkı verilebilir ancak çocuğun yararı göz önünde bulundurulmak zorundadır. Bu nedenle evlilik dışı doğmuş olan çocuk ve genetik babası arasında soybağı kurulduysa da velayetin babaya verilmesinin çocuğun menfaatine uygun olmadığı durumlarda çocuk vesayet altına alınır ve vasi atanır. Evlilik dışı birlikte yaşayan ve çocuk sahibi olan annenin ve babanın ortak velayetine Türk Medeni Kanunu’nda yer verilmemiştir.