Zorunlu hallerde, Olağanüstü durumlarda, teknik bir arızanın giderilmesi, acele işlerin söz konusu olması veya zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması halinde işveren, işçilerin tamamına veya bir kısmına fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptırılabilir.
FAZLA ÇALIŞMA
Çalışma hayatında fazla mesai olarak adlandırılan fazla çalışma, haftalık 45 saat olan çalışmanın aşılması halinde gündeme gelmektedir. 45 saatlik çalışma süresi aksi kararlaştırılmamışsa, haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür. Ancak tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi olan 45 saat, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.
Bu şekilde 2 aylık zaman diliminde işçinin haftalık ortalama çalışma süresinin 45 saati aşmaması gerekmektedir. Bu uygulamaya denkleştirme adı verilmektedir. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresi olan 45 saati aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa bile bu çalışmalar fazla çalışma sayılmamaktadır.
45 saati aşan her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenmektedir.
FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA
Taraflar iş sözleşmesiyle haftalık çalışma saatini 45 saatin altında belirleyebilirler. Haftalık çalışma süresinin sözleşme ile 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, sözleşmede belirlenen ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.
Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesiyle ödenmektedir. 45 saati aşan çalışma yapılması halinde fazla çalışma gündeme gelir ve 45 saati aşan saatler, fazla çalışma hesaplamasına göre %50 zamlı şekilde hesaplanarak işçiye ödenir.
Belirtmek gerekir ki üst düzey yönetici pozisyonunda çalışan işçiler bakımından fazla çalışmanın ücrete dâhil olduğuna dair düzenleme bulunmasa dahi üst düzey yöneticiler fazla çalışma ücreti alamaz.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. İşçi onay vermiş olsa dahi 270 saati geçecek şekilde fazla mesai çalışması yapmaya zorlanamaz. Ancak bu sınırlamaya rağmen işçiye 270 saati aşacak şekilde fazla çalışma yaptırılması halinde bu çalışmaların karşılığı olan fazla mesai ücretinin işçiye ödenmesi gerekir.
Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayı alınmalıdır. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Düzenlemeler ve Yargıtay kararları işe girişlerde iş sözleşmesinde bu husus belirtilse dahi her yılın başında işçilerden yazılı onay alınması gerektiği yönündedir. Yargıtay, sözleşmede yer alan onayın sadece ilk yıl için geçerli olduğunu kabul etmektedir. Fazla çalışma için işçiden yazılı onay almayan işveren idari para cezası ile cezalandırılmaktadır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi, verdiği onayı 30 gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir.
İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanununun 32 ve 34 üncü maddeleri uyarınca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanununun 37’nci maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşçinin talebi olmaksızın işverenin işçiye zamlı ücret yerine serbest zaman kullandırması mümkün değildir.
İş sözleşmeleriyle fazla çalışmanın ücrete dâhil olacağına ilişkin düzenlemeler yapılabilir. Bu halde, işçi fazla mesai yapmamış olsa dahi sözleşmede belirtilen ücrete hak kazanır. Fazla çalışmanın ücrete dâhil olacağına ilişkin düzenlemenin geçerli olabilmesi için; fazla çalışma ücretinin asıl ücrete dâhil olduğuna dair sözleşmede açık hüküm bulunması, fazla çalışma süresinin günlük 11 saati ve yıllık 270 saati geçmemesi gerekir. Aylık ücreti asgari ücret veya buna yakın bir ücret görünen bir işçinin sözleşmesinde, fazla çalışmasının ücrete dâhil olduğuna dair yapılan düzenleme fazla çalışma ücretini de içeren ücret ile işçinin iş görme borcu arasında açık orantısızlık bulunması nedeniyle geçerli olmayacaktır.